Dane szczegółowe książki
Obraz i kult: historia obrazu przed epoką sztuki / Belting, Hans (1935-); Zatorski, Tadeusz
Tytuł
Obraz i kult: historia obrazu przed epoką sztuki
Tytuł oryginału
Bild und Kult : eine Geschichte des Bildes vor dem Zeitalter der Kunst
Wydawnictwo
Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/obraz Terytoria, 2010
ISBN
9788374530064
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
Przedmowa 6
1. Wprowadzenie 8
a) Siła obrazów i bezsilność teologów **1 8
b) Wizerunek i pamięć 16
c) "Zdobycie władzy" przez teologów i samoświadomość w sztuce nowożytnej 22
2. Ikona w perspektywie współczesnej i w zwierciadle swej historii 26
a) Księga sztuki malarskiej z góry Athos i romantyzm 26
b) Ponowne odkrycie ikony w Rosji 28
c) Włoska sztuka malarstwa tablicowego jako spadkobierczyni ikony 31
d) Znaleziska w Rzymie i na Synaju 32
e) Problemy dziejów ikony. Niedostatki historii form 36
3. Po co obrazy? Problematyka obrazu i praktyki religijne u schyłku starożytności 41
a) Wizerunek Marii w Bizancjum. Typy ikon i ich historycznosć 41
b) Postać Marii in statu nascendi. Matka Boża i Matka Bogów 43
c) Wizerunki bogów a ikony 48
d) Po co obrazy? 56
4. Cudowne obrazy z nieba i portrety ziemskie. Obraz Łukasza i "niemalowany ręką ludzką" oryginał w Rzymie i na Wschodzie 64
a) Wizerunki Chrystusa niemalowane ludzką ręką i relikwie kontaktowe 68
b) Obrazy Łukasza a idea portretu 77
c) Relikwia i obraz w przestrzeni prywatnej i publicznej 79
d) Wczesne obrazy kultowe w papieskim Rzymie 83
e) Hodegetria w Konstantynopolu 96
5. Rzymski portret funeralny i portret świętego u chrześcijan 101
a) Pogański i chrześcijański kult obrazów 101
b) Początki wizerunku świętego 102
c) Obraz kultowy a obraz wotywny 112
d) Portrety funeralne a ikony 116
e) Idealizm i realizm w portrecie antycznym 127
6. Antyczny wizerunek cesarza a chrześcijański kult obrazu jako problem 134
a) Kult wizerunku cesarza 134
b) Osoba cesarza i status prawny jego wizerunku 136
c) Znak bojowy i krzyż jako narzędzia ekspozycji obrazu 141
d) Wizerunek Chrystusa w ikonografii urzędowej 146
7. Cześć religijna dla obrazów, propaganda i teologia u schyłku starożytności 154
a) Ikony ścienne w jednym z rzymskich kościołów maryjnych 154
b) Wczesne tablice rzymskie a kwestia stylu ikonowego 166
c) Obraz i polityka na dworze papieskim 168
d) Konwencja plastyczna i modus stylistyczny we wczesnych tablicach 174
e) Ikona i polityka na dworze cesarskim: moneta z wizerunkiem Chrystusa 180
f) Ikona jako nośnik problematu teologicznego 187
8. Kościół i obraz. Doktryna obrazu w tradycji kościelnej i w czasach ikonoklazmu (726-843) 192
a) Obraz w chrześcijaństwie 192
b) Bizantyjski ikonoklazm w VIII wieku 194
c) Doktryna obrazu i jej tradycje 198
d) Obraz i znak, ikona i krzyż 204
9. Przestrzeń kościoła po sporze ikonoklasycznym. Nowa polityka wobec obrazu i jej zastosowanie 215
a) Restytucja obrazów i rola dworu 215
b) Patriarcha Focjusz w Hagia Sofia 219
c) Nowe programy ikonograficzne w kościołach dworskich 223
d) Doktryna obrazu i programy ikonograficzne 225
e) Liturgia i obrazy w przestrzeni kościoła 226
10. Pielgrzymi, cesarze i bractwa. Miejsca kultu ikon w Bizancjum i Wenecji 240
a) Cesarz 241
b) Bractwa i procesje 246
c) Wizyty pielgrzymów i topografia kultowa kościoła Mądrości Bożej 251
d) Kościół Świętego Marka w Wenecji i jego ikony 253
11. "Prawdziwy portret" Chrystusa. Rywalizacja legend i obrazów 269
a) "Oryginał" obrazu Abgara i związana z nim legenda 271
b) Obraz Abgara w Konstantynopolu i nowa estetyka portretu idealnego 273
c) Veronica jako rywalka rzymska 283
12. Ikonostas i rola ikony w liturgii oraz w pobożności prywatnej 291
a) Wnętrze kościoła i usytuowanie obrazu 292
b) Krzyż, ewangeliarz i ikona w rytuale 295
c) Fundowanie obrazów jako sposób na zapewnienie sobie zbawienia oraz upamiętnienie darczyńcy 297
d) Przegroda ołtarzowa jako ikonostas 305
e) Obraz Kościoła w zwierciadle ikon kalendarzowych i biograficznych 321
13. "Malarstwo obdarzone duszą". Poezja i retoryka w jedenasto- i dwunastowiecznych "ikonach nowego rodzaju" 336
a) "Ikony nowego rodzaju" 336
b) Estetyka, etyka i teologia 337
c) Stałe w systemie retoryki i społeczeństwo w procesie przemian 342
d) Paradoksy Ukrzyżowania i rzeczywistość obrazu 345
e) Malowane poezje i traktaty. Struktura narracyjna czterech ikon świątecznych 349
f) Nowe obrazy maryjne i przypisana im rola mówiona 361
14. Posągi, naczynia i znaki. Obraz i relikwia na średniowiecznym Zachodzie 378
a) Odmienna sytuacja Zachodu 378
b) Ukrzyżowany i posąg siedzący jako przykłady obrazu ciała 380
c) Sojusz relikwii i dzieła plastycznego 383
d) Estetyka teologiczna? 386
e) Legendy o "oryginałach" i różnica między obrazem a osobą 391
15. Ikona w życiu miejskim Rzymu 396
a) Obrazy i instytucje w dojrzałym średniowieczu 396
b) Dawna ikona w nowej roli: Madonna jako orędowniczka Rzymian 400
c) Spory o prawdziwą Madonnę 408
d) Powielanie "oryginału" i procesja sierpniowa 413
16. "Na modłę grecką". Ikony importowane na Zachodzie 419
a) Pochodzenie ze Wschodu: idea i rzeczywistość 419
b) Dwór cesarski w Pradze i jego ikony 426
c) Napływ obrazów do Italii 431
d) Ikona Łukaszowa w legendach historycznych renesansu 437
17. Norma i swoboda: ikony włoskie w dobie komun 446
a) Porównanie "Wschodu i Zachodu: co to jest obraz? 446
b) Upowszechnienie się nowych typów obrazu 453
c) Ikona i obraz dewocyjny. Język gestów 464
d) Maniera greca i dolce stil nuovo. Duccio i ikona 473
18. Madonny sieneńskie. Obraz w życiu miasta i na ołtarzu 482
a) Obrazy świąteczne pizańskich zakonów żebraczych 482
b) Tablice maryjne bractw sieneńskich i florenckich 493
c) Obraz ołtarzowy 510
d) Synteza Duccia w obrazie katedralnym w Sienie 517
19. Dialog z obrazem. Era obrazu prywatnego u schyłku średniowiecza 522
a) Mistyka i obraz w praktyce modlitewnej 524
b) Obraz dewocyjny a drogocenny przedmiot w kulturze dworskiej 538
c) Współzawodnictwo różnych mediów obrazu: malowidła i grafiki drukowane] 544
d) Archaizm i cytat formalny w estetyce obrazu kultowego 554
e) Ołtarz skrzydłowy jako scena obrazu publicznego 570
f) Pielgrzymka do "Pięknej Marii" w Ratyzbonie 581
20. Religia i sztuka. Kryzys obrazu u progu nowożytności 587
a) Krytyka obrazów i ikonoklazm w dobie reformacji 588
b) Obraz i słowo w nowej nauce 595
c) Obraz i sztuka malarska w czasach renesansu 601
d) Spór wokół Madonny Sykstyńskiej Rafaela 611
e) Sztuka jako inscenizacja obrazu w reformie katolickiej 617
Aneks. Teksty źródłowe do historii obrazów i relikwii 627
1. O obrazach niepodobnych 633
2. Ikony Marii uwalniają Konstantynopol od nieprzyjaciół 634
3. Ikony podczas wypraw wojennych i na murach miasta 637
A. Jerzy Pizydes, Wojna perska (622) (Pertusi, 1960, 84 nn.). 637
B. Jerzy Pizydes, Wojna awarska (626) (Pertusi, 1960, 176 nn.). 637
4. Rzymska procesja z ikoną laterańską 639
A. Liber Pontificalis, Żywot Sergiusza I (687-701) (LP I, 376) 641
B. Liber Pontificalis, Żywot Szczepana II (752-757) (LP I, 443) 641
C. Liber Pontificalis, Żywot Leona IV (847-855) (LP II, 110) 641
D. Ordo Romanus za panowania cesarza Ottona III (983-1002) i hymn Sancta Maria, quid est 642
E. Liber Censuum (XII wiek) 643
F. Mikołaj Maniacutius, Traktat o obrazie Zbawiciela (XII wiek) 644
G. Porządek procesji z roku 1462 według dokumentu z archiwum bractwa Compagnia de Raccomandati del Santissimo Salvatore (Marangoni, 1747, 120-124; Caraffa, 1976, 135-143). 645
H. Inskrypcja w Pałacu Konserwatorów oraz dekret o hierarchii cechów biorących udział w procesji 647
I. Procesja w Tivoli 647
5. Ikony na wczesnych przegrodach chórowych 648
6. Mowa w obronie ikon wygłoszona przez patriarchę Konstantynopola 649
7. Pierwsza teologia obrazu 649
A. Jan z Damaszku, Wyklad wiary prawdziwej 651
B. Jan z Damaszku, Trzy mowy o wrogach obrazów 653
8. Postanowienia Soboru Nicejskiego II (787) Definicje dogmatyczne (Mansi, 1901, 13,316) 653
9. Polemika papieża z cesarzem bizantyjskim 657
10. Opat Teodor Studyta (759-826), wiersze o obrazach 659
11. Inskrypcja w odnowionej sali tronowej w Konstantynopolu (856) (Anthologia graeca, I, 106, w: H. Beckby [wyd.], Anthologia graeca, München 1957, I, 152 n.). 661
12. Mowy cesarskie wygłaszane na uroczystościach poświęcenia kościołów 661
A. Przemowa Leona VI (886-912) z okazji poświęcenia kościoła Stylianosa (Zob. rozdz. 9, przyp. 18). 661
B. Przemowa Leona VI (886-912) z okazji poświęcenia kościoła klasztornego patriarchy Kauleasa (Zob. rozdz. 9, przyp. 18). 663
13. Wizerunki świętych w wizjach 663
14. Uroczysta wizyta cesarzy w kościele blacherneńskim 664
15. Cud kotary przesłaniającej ikonę Marii w Blachernach 665
16. Wieszcza ikona cesarzowej Zoe 667
17. Cud w pracowni malarskiej 669
18. Ikona Marii Zwycięskiej w cesarskim pochodzie tryumfalnym 670
19. Cesarze jako żywe ikony 671
20. Topografia ikon w klasztorze cesarskim 673
21. Reguła monastyczna bez przepisów dotyczących ikon 677
22. Kult ikon w klasztorze założonym przez księcia z rodziny cesarskiej 679
23. Reguła i inwentarz klasztoru cesarzowej 683
A. Reguła klasztoru 683
B. Inwentarz relikwii, ikon, ksiąg i sprzętów liturgicznych (152-155) 685
24. Zamiłowanie do przepychu w klasztorze pewnego generała 686
25. Opisy ikon w inwentarzach klasztornych i testamentach 689
A. Diataxis, czyli rozporządzenie Michała Attaleiatesa dla klasztoru Chrystusa Wszechmiłosiernego (Panoiktirmon) w Konstantynopolu (1077) 689
B. Testament Eustathiosa Boilasa (1059) 689
C. Inwentarz do reguły klasztoru Matki Bożej Eleousy (Miłosiernej) w Veljusie pod Strumicą (Bułgaria, 1085) 691
D. Akt notarialny z roku 1143. Inwentarz (apographê) klasztoru Matki Bożej w Ksylourgos jako akt notarialny zachowany w dokumentach klasztoru Pantelejmona (Roussikon) na górze Athos 693
E. Inwentarz kościoła w pałacu Botanejatesa: dokument zawierający opis wyglądu i ruchomego inwentarza kościoła w pałacu Botanejatesa w Konstantynopolu, sporządzony w roku 1202, gdy świątynię odstąpiono Genueńczykom 693
F. Inwentarz w regule sporządzonej dla klasztoru Matki Bożej w Koteinie pod Filadelfią w Anatolu (1247) 694
26. Relikwie kaplicy pałacowej w Konstantynopolu 695
27. Zachodni katalog relikwii znajdujących się w Konstantynopolu 696
28. Jedenastowieczny literacki opis ikony 699
29. Obraz i cnota: człowiek jako wizerunek Boga 701
30. Porządek liturgiczny przyjęty w kościele Mądrości Bożej 703
31. Legenda o ikonie Marii z kościoła San Sisto w Rzymie 705
32. Rywalizacja między ikonami rzymskimi 707
33. Stanowisko Karolingów wobec kultu obrazów 708
A. Opinia Libri Carolini (około 790) 708
B. Synod paryski poświęcony listowi cesarskiemu z Bizancjum (825) 711
34. Posąg i kult świętych w opactwie Conques 715
35. Przewodnik po Rzymie przeznaczony dla pielgrzymów (1375) 719
36. Opór wobec kultu obrazów w Pradze 721
37. Opowieści i legendy osnute wokół rzymskiej Veronica 725
A. Petrus Mallius, Historia Bazyliki Świętego Piotra (około 1160) 726
B. Gerwazy z Tilbury, Otia Imperialia (około 1210) 727
C. Gerald z Walii, Speculum Ecclesiae (około 1215) 727
D. "Gęsta" papieża Innocentego III 729
E. Matthew Paris, Chronica Maiora (po 1245) 729
F. Hymn Ave faciès praeclara 731
38. "Ikona Boga" w "teologii mistycznej" Mikołaja Kuzańczyka 731
39. Rewolta ikonoklastów z perspektywy reformatorów 734
A. Andreas Karlstadt, O zniesieniu obrazów (1522) 735
B. Marcin Luter, Kazania "Invocabit" (1522), Przeciw niebiańskim prorokom (1525), Kazanie o drugiej Księdze Mojżeszowej (1525) 735
C. Huldrych Zwingli, Propozycja dla rady miejskiej Zurychu (1524) 737
D. Erazm z Rotterdamu, List do Pirckheimera (1529) oraz Modus orandi 737
40. Słowo i obraz w nauczaniu Marcina Lutra 738
41. Obraz i prawda w nauczaniu Kalwina 743
42. Obraz jako dzieło sztuki w pismach autorów współczesnych reformacji 747
A. Jacopo de' Barbari, List do elektora Saksonii (około 1502) 747
B. Wezwanie Franza von Sickingena (1522) 748
C. Albrecht Dürer, Dedykacja w Nauce pomiarów (1525) 749
D. Johannes Butzbach, O sławnych malarzach (1505) 749
E. Leonardo da Vinci, Traktat o malarstwie (Paragone) 751
43. Kult świętych oraz cześć oddawana obrazom na Soborze Trydenckim (1563) 751
44. Usprawiedliwienie obrazu przez kardynała Paleottiego 753
Przypisy 758
1. Wprowadzenie 758
2. Ikona w perspektywie współczesnej i w zwierciadle swej historii 758
3. Po co obrazy? Problematyka obrazu i praktyki religijne u schyłku starożytności 761
4. Cudowne obrazy z nieba i portrety ziemskie. Obraz Łukasza i "niemalowany rękq ludzka" oryginał w Rzymie i na Wschodzie 768
5. Rzymski portret funeralny i portret świętego u chrześcijan 774
6. Antyczny wizerunek cesarza a chrześcijański kult obrazu jako problem 780
7. Cześć religijna dla obrazów, propaganda i teologia u schyłku starożytności 784
8. Kościół i obraz. Doktryna obrazu w tradycji kościelnej i w czasach ikonoklazmu (726-843) 790
9. Przestrzeń kościoła po sporze ikonoklastycznym. Nowa polityka wobec obrazu i jej zastosowanie 797
10. Pielgrzymi, cesarze i bractwa. Miejsca kultu ikon w Bizancjum i Wenecji 802
11. "Prawdziwy portret" Chrystusa. Rywalizacja legend i obrazów 808
12. Ikonostas i rola ikony w liturgii oraz w pobożności prywatnej 812
13. "Malarstwo obdarzone dusza". Poezja i retoryka w jedenastoi dwunastowiecznych "ikonach nowego rodzaju" 822
14. Posagi, naczynia i znaki. Obraz i relikwia na średniowiecznym Zachodzie 832
15. Ikona w życiu miejskim Rzymu 836
16. "Na modłę grecka". Ikony importowane na Zachodzie 843
17. Norma i swoboda: ikony włoskie w dobie komun 848
18. Madonny sieneńskie. Obraz w życiu miasta i na ołtarzu 854
19. Dialog z obrazem. Era obrazu prywatnego u schyłku średniowiecza 863
20. Religia i sztuka. Kryzys obrazu u progu nowożytności 872
Wybrana literatura przedmiotu 878
Indeks osób i postaci mitologicznych 905
Ilustracje czarno-białe 924
Ilustracje barwne 939
1. Wprowadzenie 8
a) Siła obrazów i bezsilność teologów **1 8
b) Wizerunek i pamięć 16
c) "Zdobycie władzy" przez teologów i samoświadomość w sztuce nowożytnej 22
2. Ikona w perspektywie współczesnej i w zwierciadle swej historii 26
a) Księga sztuki malarskiej z góry Athos i romantyzm 26
b) Ponowne odkrycie ikony w Rosji 28
c) Włoska sztuka malarstwa tablicowego jako spadkobierczyni ikony 31
d) Znaleziska w Rzymie i na Synaju 32
e) Problemy dziejów ikony. Niedostatki historii form 36
3. Po co obrazy? Problematyka obrazu i praktyki religijne u schyłku starożytności 41
a) Wizerunek Marii w Bizancjum. Typy ikon i ich historycznosć 41
b) Postać Marii in statu nascendi. Matka Boża i Matka Bogów 43
c) Wizerunki bogów a ikony 48
d) Po co obrazy? 56
4. Cudowne obrazy z nieba i portrety ziemskie. Obraz Łukasza i "niemalowany ręką ludzką" oryginał w Rzymie i na Wschodzie 64
a) Wizerunki Chrystusa niemalowane ludzką ręką i relikwie kontaktowe 68
b) Obrazy Łukasza a idea portretu 77
c) Relikwia i obraz w przestrzeni prywatnej i publicznej 79
d) Wczesne obrazy kultowe w papieskim Rzymie 83
e) Hodegetria w Konstantynopolu 96
5. Rzymski portret funeralny i portret świętego u chrześcijan 101
a) Pogański i chrześcijański kult obrazów 101
b) Początki wizerunku świętego 102
c) Obraz kultowy a obraz wotywny 112
d) Portrety funeralne a ikony 116
e) Idealizm i realizm w portrecie antycznym 127
6. Antyczny wizerunek cesarza a chrześcijański kult obrazu jako problem 134
a) Kult wizerunku cesarza 134
b) Osoba cesarza i status prawny jego wizerunku 136
c) Znak bojowy i krzyż jako narzędzia ekspozycji obrazu 141
d) Wizerunek Chrystusa w ikonografii urzędowej 146
7. Cześć religijna dla obrazów, propaganda i teologia u schyłku starożytności 154
a) Ikony ścienne w jednym z rzymskich kościołów maryjnych 154
b) Wczesne tablice rzymskie a kwestia stylu ikonowego 166
c) Obraz i polityka na dworze papieskim 168
d) Konwencja plastyczna i modus stylistyczny we wczesnych tablicach 174
e) Ikona i polityka na dworze cesarskim: moneta z wizerunkiem Chrystusa 180
f) Ikona jako nośnik problematu teologicznego 187
8. Kościół i obraz. Doktryna obrazu w tradycji kościelnej i w czasach ikonoklazmu (726-843) 192
a) Obraz w chrześcijaństwie 192
b) Bizantyjski ikonoklazm w VIII wieku 194
c) Doktryna obrazu i jej tradycje 198
d) Obraz i znak, ikona i krzyż 204
9. Przestrzeń kościoła po sporze ikonoklasycznym. Nowa polityka wobec obrazu i jej zastosowanie 215
a) Restytucja obrazów i rola dworu 215
b) Patriarcha Focjusz w Hagia Sofia 219
c) Nowe programy ikonograficzne w kościołach dworskich 223
d) Doktryna obrazu i programy ikonograficzne 225
e) Liturgia i obrazy w przestrzeni kościoła 226
10. Pielgrzymi, cesarze i bractwa. Miejsca kultu ikon w Bizancjum i Wenecji 240
a) Cesarz 241
b) Bractwa i procesje 246
c) Wizyty pielgrzymów i topografia kultowa kościoła Mądrości Bożej 251
d) Kościół Świętego Marka w Wenecji i jego ikony 253
11. "Prawdziwy portret" Chrystusa. Rywalizacja legend i obrazów 269
a) "Oryginał" obrazu Abgara i związana z nim legenda 271
b) Obraz Abgara w Konstantynopolu i nowa estetyka portretu idealnego 273
c) Veronica jako rywalka rzymska 283
12. Ikonostas i rola ikony w liturgii oraz w pobożności prywatnej 291
a) Wnętrze kościoła i usytuowanie obrazu 292
b) Krzyż, ewangeliarz i ikona w rytuale 295
c) Fundowanie obrazów jako sposób na zapewnienie sobie zbawienia oraz upamiętnienie darczyńcy 297
d) Przegroda ołtarzowa jako ikonostas 305
e) Obraz Kościoła w zwierciadle ikon kalendarzowych i biograficznych 321
13. "Malarstwo obdarzone duszą". Poezja i retoryka w jedenasto- i dwunastowiecznych "ikonach nowego rodzaju" 336
a) "Ikony nowego rodzaju" 336
b) Estetyka, etyka i teologia 337
c) Stałe w systemie retoryki i społeczeństwo w procesie przemian 342
d) Paradoksy Ukrzyżowania i rzeczywistość obrazu 345
e) Malowane poezje i traktaty. Struktura narracyjna czterech ikon świątecznych 349
f) Nowe obrazy maryjne i przypisana im rola mówiona 361
14. Posągi, naczynia i znaki. Obraz i relikwia na średniowiecznym Zachodzie 378
a) Odmienna sytuacja Zachodu 378
b) Ukrzyżowany i posąg siedzący jako przykłady obrazu ciała 380
c) Sojusz relikwii i dzieła plastycznego 383
d) Estetyka teologiczna? 386
e) Legendy o "oryginałach" i różnica między obrazem a osobą 391
15. Ikona w życiu miejskim Rzymu 396
a) Obrazy i instytucje w dojrzałym średniowieczu 396
b) Dawna ikona w nowej roli: Madonna jako orędowniczka Rzymian 400
c) Spory o prawdziwą Madonnę 408
d) Powielanie "oryginału" i procesja sierpniowa 413
16. "Na modłę grecką". Ikony importowane na Zachodzie 419
a) Pochodzenie ze Wschodu: idea i rzeczywistość 419
b) Dwór cesarski w Pradze i jego ikony 426
c) Napływ obrazów do Italii 431
d) Ikona Łukaszowa w legendach historycznych renesansu 437
17. Norma i swoboda: ikony włoskie w dobie komun 446
a) Porównanie "Wschodu i Zachodu: co to jest obraz? 446
b) Upowszechnienie się nowych typów obrazu 453
c) Ikona i obraz dewocyjny. Język gestów 464
d) Maniera greca i dolce stil nuovo. Duccio i ikona 473
18. Madonny sieneńskie. Obraz w życiu miasta i na ołtarzu 482
a) Obrazy świąteczne pizańskich zakonów żebraczych 482
b) Tablice maryjne bractw sieneńskich i florenckich 493
c) Obraz ołtarzowy 510
d) Synteza Duccia w obrazie katedralnym w Sienie 517
19. Dialog z obrazem. Era obrazu prywatnego u schyłku średniowiecza 522
a) Mistyka i obraz w praktyce modlitewnej 524
b) Obraz dewocyjny a drogocenny przedmiot w kulturze dworskiej 538
c) Współzawodnictwo różnych mediów obrazu: malowidła i grafiki drukowane] 544
d) Archaizm i cytat formalny w estetyce obrazu kultowego 554
e) Ołtarz skrzydłowy jako scena obrazu publicznego 570
f) Pielgrzymka do "Pięknej Marii" w Ratyzbonie 581
20. Religia i sztuka. Kryzys obrazu u progu nowożytności 587
a) Krytyka obrazów i ikonoklazm w dobie reformacji 588
b) Obraz i słowo w nowej nauce 595
c) Obraz i sztuka malarska w czasach renesansu 601
d) Spór wokół Madonny Sykstyńskiej Rafaela 611
e) Sztuka jako inscenizacja obrazu w reformie katolickiej 617
Aneks. Teksty źródłowe do historii obrazów i relikwii 627
1. O obrazach niepodobnych 633
2. Ikony Marii uwalniają Konstantynopol od nieprzyjaciół 634
3. Ikony podczas wypraw wojennych i na murach miasta 637
A. Jerzy Pizydes, Wojna perska (622) (Pertusi, 1960, 84 nn.). 637
B. Jerzy Pizydes, Wojna awarska (626) (Pertusi, 1960, 176 nn.). 637
4. Rzymska procesja z ikoną laterańską 639
A. Liber Pontificalis, Żywot Sergiusza I (687-701) (LP I, 376) 641
B. Liber Pontificalis, Żywot Szczepana II (752-757) (LP I, 443) 641
C. Liber Pontificalis, Żywot Leona IV (847-855) (LP II, 110) 641
D. Ordo Romanus za panowania cesarza Ottona III (983-1002) i hymn Sancta Maria, quid est 642
E. Liber Censuum (XII wiek) 643
F. Mikołaj Maniacutius, Traktat o obrazie Zbawiciela (XII wiek) 644
G. Porządek procesji z roku 1462 według dokumentu z archiwum bractwa Compagnia de Raccomandati del Santissimo Salvatore (Marangoni, 1747, 120-124; Caraffa, 1976, 135-143). 645
H. Inskrypcja w Pałacu Konserwatorów oraz dekret o hierarchii cechów biorących udział w procesji 647
I. Procesja w Tivoli 647
5. Ikony na wczesnych przegrodach chórowych 648
6. Mowa w obronie ikon wygłoszona przez patriarchę Konstantynopola 649
7. Pierwsza teologia obrazu 649
A. Jan z Damaszku, Wyklad wiary prawdziwej 651
B. Jan z Damaszku, Trzy mowy o wrogach obrazów 653
8. Postanowienia Soboru Nicejskiego II (787) Definicje dogmatyczne (Mansi, 1901, 13,316) 653
9. Polemika papieża z cesarzem bizantyjskim 657
10. Opat Teodor Studyta (759-826), wiersze o obrazach 659
11. Inskrypcja w odnowionej sali tronowej w Konstantynopolu (856) (Anthologia graeca, I, 106, w: H. Beckby [wyd.], Anthologia graeca, München 1957, I, 152 n.). 661
12. Mowy cesarskie wygłaszane na uroczystościach poświęcenia kościołów 661
A. Przemowa Leona VI (886-912) z okazji poświęcenia kościoła Stylianosa (Zob. rozdz. 9, przyp. 18). 661
B. Przemowa Leona VI (886-912) z okazji poświęcenia kościoła klasztornego patriarchy Kauleasa (Zob. rozdz. 9, przyp. 18). 663
13. Wizerunki świętych w wizjach 663
14. Uroczysta wizyta cesarzy w kościele blacherneńskim 664
15. Cud kotary przesłaniającej ikonę Marii w Blachernach 665
16. Wieszcza ikona cesarzowej Zoe 667
17. Cud w pracowni malarskiej 669
18. Ikona Marii Zwycięskiej w cesarskim pochodzie tryumfalnym 670
19. Cesarze jako żywe ikony 671
20. Topografia ikon w klasztorze cesarskim 673
21. Reguła monastyczna bez przepisów dotyczących ikon 677
22. Kult ikon w klasztorze założonym przez księcia z rodziny cesarskiej 679
23. Reguła i inwentarz klasztoru cesarzowej 683
A. Reguła klasztoru 683
B. Inwentarz relikwii, ikon, ksiąg i sprzętów liturgicznych (152-155) 685
24. Zamiłowanie do przepychu w klasztorze pewnego generała 686
25. Opisy ikon w inwentarzach klasztornych i testamentach 689
A. Diataxis, czyli rozporządzenie Michała Attaleiatesa dla klasztoru Chrystusa Wszechmiłosiernego (Panoiktirmon) w Konstantynopolu (1077) 689
B. Testament Eustathiosa Boilasa (1059) 689
C. Inwentarz do reguły klasztoru Matki Bożej Eleousy (Miłosiernej) w Veljusie pod Strumicą (Bułgaria, 1085) 691
D. Akt notarialny z roku 1143. Inwentarz (apographê) klasztoru Matki Bożej w Ksylourgos jako akt notarialny zachowany w dokumentach klasztoru Pantelejmona (Roussikon) na górze Athos 693
E. Inwentarz kościoła w pałacu Botanejatesa: dokument zawierający opis wyglądu i ruchomego inwentarza kościoła w pałacu Botanejatesa w Konstantynopolu, sporządzony w roku 1202, gdy świątynię odstąpiono Genueńczykom 693
F. Inwentarz w regule sporządzonej dla klasztoru Matki Bożej w Koteinie pod Filadelfią w Anatolu (1247) 694
26. Relikwie kaplicy pałacowej w Konstantynopolu 695
27. Zachodni katalog relikwii znajdujących się w Konstantynopolu 696
28. Jedenastowieczny literacki opis ikony 699
29. Obraz i cnota: człowiek jako wizerunek Boga 701
30. Porządek liturgiczny przyjęty w kościele Mądrości Bożej 703
31. Legenda o ikonie Marii z kościoła San Sisto w Rzymie 705
32. Rywalizacja między ikonami rzymskimi 707
33. Stanowisko Karolingów wobec kultu obrazów 708
A. Opinia Libri Carolini (około 790) 708
B. Synod paryski poświęcony listowi cesarskiemu z Bizancjum (825) 711
34. Posąg i kult świętych w opactwie Conques 715
35. Przewodnik po Rzymie przeznaczony dla pielgrzymów (1375) 719
36. Opór wobec kultu obrazów w Pradze 721
37. Opowieści i legendy osnute wokół rzymskiej Veronica 725
A. Petrus Mallius, Historia Bazyliki Świętego Piotra (około 1160) 726
B. Gerwazy z Tilbury, Otia Imperialia (około 1210) 727
C. Gerald z Walii, Speculum Ecclesiae (około 1215) 727
D. "Gęsta" papieża Innocentego III 729
E. Matthew Paris, Chronica Maiora (po 1245) 729
F. Hymn Ave faciès praeclara 731
38. "Ikona Boga" w "teologii mistycznej" Mikołaja Kuzańczyka 731
39. Rewolta ikonoklastów z perspektywy reformatorów 734
A. Andreas Karlstadt, O zniesieniu obrazów (1522) 735
B. Marcin Luter, Kazania "Invocabit" (1522), Przeciw niebiańskim prorokom (1525), Kazanie o drugiej Księdze Mojżeszowej (1525) 735
C. Huldrych Zwingli, Propozycja dla rady miejskiej Zurychu (1524) 737
D. Erazm z Rotterdamu, List do Pirckheimera (1529) oraz Modus orandi 737
40. Słowo i obraz w nauczaniu Marcina Lutra 738
41. Obraz i prawda w nauczaniu Kalwina 743
42. Obraz jako dzieło sztuki w pismach autorów współczesnych reformacji 747
A. Jacopo de' Barbari, List do elektora Saksonii (około 1502) 747
B. Wezwanie Franza von Sickingena (1522) 748
C. Albrecht Dürer, Dedykacja w Nauce pomiarów (1525) 749
D. Johannes Butzbach, O sławnych malarzach (1505) 749
E. Leonardo da Vinci, Traktat o malarstwie (Paragone) 751
43. Kult świętych oraz cześć oddawana obrazom na Soborze Trydenckim (1563) 751
44. Usprawiedliwienie obrazu przez kardynała Paleottiego 753
Przypisy 758
1. Wprowadzenie 758
2. Ikona w perspektywie współczesnej i w zwierciadle swej historii 758
3. Po co obrazy? Problematyka obrazu i praktyki religijne u schyłku starożytności 761
4. Cudowne obrazy z nieba i portrety ziemskie. Obraz Łukasza i "niemalowany rękq ludzka" oryginał w Rzymie i na Wschodzie 768
5. Rzymski portret funeralny i portret świętego u chrześcijan 774
6. Antyczny wizerunek cesarza a chrześcijański kult obrazu jako problem 780
7. Cześć religijna dla obrazów, propaganda i teologia u schyłku starożytności 784
8. Kościół i obraz. Doktryna obrazu w tradycji kościelnej i w czasach ikonoklazmu (726-843) 790
9. Przestrzeń kościoła po sporze ikonoklastycznym. Nowa polityka wobec obrazu i jej zastosowanie 797
10. Pielgrzymi, cesarze i bractwa. Miejsca kultu ikon w Bizancjum i Wenecji 802
11. "Prawdziwy portret" Chrystusa. Rywalizacja legend i obrazów 808
12. Ikonostas i rola ikony w liturgii oraz w pobożności prywatnej 812
13. "Malarstwo obdarzone dusza". Poezja i retoryka w jedenastoi dwunastowiecznych "ikonach nowego rodzaju" 822
14. Posagi, naczynia i znaki. Obraz i relikwia na średniowiecznym Zachodzie 832
15. Ikona w życiu miejskim Rzymu 836
16. "Na modłę grecka". Ikony importowane na Zachodzie 843
17. Norma i swoboda: ikony włoskie w dobie komun 848
18. Madonny sieneńskie. Obraz w życiu miasta i na ołtarzu 854
19. Dialog z obrazem. Era obrazu prywatnego u schyłku średniowiecza 863
20. Religia i sztuka. Kryzys obrazu u progu nowożytności 872
Wybrana literatura przedmiotu 878
Indeks osób i postaci mitologicznych 905
Ilustracje czarno-białe 924
Ilustracje barwne 939