Dane szczegółowe książki
Metodologia badań społecznych / Nowak, Stefan (1925-1989)
Autorzy
Tytuł
Metodologia badań społecznych
Wydawnictwo
Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985
Numer wydania
1
ISBN
83-01-04852-2
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
Wstęp 9
Rozdział pierwszy. Problematyka i metody badań 19
1. Metody naukowe a metody badawcze. Opisowe i normatywne podejście do metod 19
2. Społeczne i naukowe przesłanki formułowania problemu 26
3. Przedmiot zainteresowań i dotyczące go pytania w problematyce badawczej 30
4. Rodzaje pytań i ich założenia. Pytania a hipotezy 31
5. Pytania rozstrzygalne i nierozstrzygalne 36
6. Poziom socjologicznej analizy w problematyce badań 38
7. Własności przedmiotów w problematyce badań, zdarzenia i procesy, którym one podlegają 40
8. Pytania o zależności między własnościami lub zdarzeniami 41
"9. Zamierzony zakres ogólności wniosków badania 43
1 10. Pytania problematyki i względy praktyczne a dobór metod badawczych 46
11. Założenia metod badawczych 50
12. Metody badawcze a orientacje problemowe i „podejścia teoretyczne" do rzeczywistości społecznej 54
13. Rola zwiadu badawczego w precyzacji problematyki oraz kontroli założeń pytań i metod badawczych 58
Rozdział drugi. Zjawiska społeczne i odpowiadające im pojęcia ... 62
1. Pojęcia i terminy języka nauk społecznych i ich odpowiedniki w rzeczywistości społecznej 62
2. Dwie perspektywy na zjawiska społeczne i ich pojęciowe odpowiedniki 65
3. Podstawowe założenia „rozumiejącego podejścia" do zjawisk społecznych. Rozumienie potencjalne i faktyczne 69
4. Zjawiska i procesy psychiczne jako hipotetyczne „zmienne ukryte" nauk społecznych. Teoretyczne funkcje rozumienia 73
5. Pewne osobliwości języka nauk społecznych -. . 80
JS. Rola języka w rozumieniu i określaniu zjawisk społecznych 84
7. Granice przydatności podejścia ze współczynnikiem humanistycznym i konieczność wprowa¬
dzania nowych pojęć 91
8. Przedmioty świata pozaludzkiego w oczach socjologa 95
{9. Cechy absolutne i relatywne jednostek ludzkich 97
10. Zbiorowości ludzkie i ich własności rozpatrywane z ludzkiej perspektywy badawczej .... 100
11. Cechy zbiorowości a cechy ludzi tworzących te zbiorowości 107
5
12. Definiowanie własności agregatowych i własności strukturalnych zbiorowości ludzkich 109
13. Struktura a kultura zbiorowości ludzkich 113
14. Dwa sposoby patrzenia na zjawiska kultury 119
Rozdział trzeci. Definiowanie pojęć i dobór wskaźników
w badaniach 124
1. Kłopoty z jednoznacznością terminów w naukach społecznych i ich konsekwencje 124
2. Nazwy jednostkowe i ogólne: historyczne i uniwersalne 127
3. Historyczne i teoretyczne aspekty różnej ogólności pojęć. Różnice stopnia elementamości pojęć 129
4. Definiowanie pojęć 132
5. Elementy opisowe i elementy ocenne w treści pojęć socjologicznych. Definicje perswazyjne 138
6. Definicje częściowe 141
7. Definicje probabilistyczne; definiowanie cech dyspozycyjnych 144
8. Pojęcia syndromatyczne i zakładane przez nie zależności 147
(5) Zmienne jakościowe i ilościowe 152
ttO) Klasyfikacje i typologie 158
mł Pojęcia występujące w twierdzeniach a wskaźniki zastosowane w badaniach 165
TO) Rodzaje zjawisk wykorzystywanych jako wskaźniki w badaniach socjologicznych 170
165 Problemy i miary trafności wskaźników 177
y3# Baterie wskaźników, skale pomiarowe-i indeksy zmiennych różnych poziomów analizy . . 182
15. Pozaformalne kryteria przydatności pojęć. Pojęcia z „nadznaczeniem" 190
Rozdział czwarty. Rodzaje twierdzeń 197
1. Zdania jednostkowe i ogólne, zdania szczegółowe. Tezy i opisy statystyczne 197
2. Prawa nauki a generalizacje historyczne 206
3. Historyczne i uniwersalne zdania statystyczne: twierdzenia probabilistyczne a tezy korela¬cyjne 210
4. Zależności bezwarunkowe i zależności warunkowe zmiennych dychotomicznych 215
1 5. Związki funkcyjne zmiennych ilościowych 2)6
f X~6. Typ zmiennej a charakter tezy o zależnościach cech mierzonych 223
f 7. Zależności statystyczne między zmiennymi ilościowymi 225
*■ l8.„Zależności warunkowe zmiennych ilościowych 229
9. Twierdzenia i prawa przyczynowe a twierdzenia strukturalne o współistnieniu lub współ-
zmienności elementów i własności 236
10. Warunkowe zależności przyczynowe zmiennych dychotomicznych 244
11. Historyczne i statystyczne konsekwencje warunkowych zależności przyczynowych 249
12. Matrycowe zależności przyczynowe 255
13. Rodzaje twierdzeń o dynamice procesów społecznych 257
14. Zdania eliptyczne w naukach społecznych 265
15. Twierdzenia tautologkzne 266
16. Tezy wartościujące a twierdzenia empiryczne o rzeczywistości społecznej 269
Rozdział piąty. Uzasadnianie twierdzeń. Empiryczna weryfikacja
hipotez 276
1. Rola sądów spostrzeżeniowych w naukach empirycznych 276
2. „Rozumiejąca obserwacja" zjawisk jako empiryczna podstawa twierdzeń w naukach społecz¬nych 277
6
3. Dane potrzebne do uzasadniania twierdzeń 285
4. Istniejące ustalenia faktyczne i wcześniej uzasadnione uogólnienia w procesie uzasadniania
»^nowych twierdzeń 289
JyUogólnianie obserwacji jednostkowych a problem trafności wskaźników 293
0. Uogólnianie rozkładów i zależności z reprezentatywnej próby na populację. Próby celowe i
,; /^Ł losowe 298
JD Metody wnioskowania statystycznego z próby losowej o populacji 303
(ŚTlndukcjonizm vs dedukcjonizm w sporze o uzasadnialność praw nauki. Dane empiryczne i
j ^-'założenia w indukcyjnym uzasadnianiu praw ogólnych 311
9. Indukcja eliminacyjna w uzasadnianiu praw przyczynowych. Schematy badań eksperymenta-
' lnych dla weryfikacji hipotez przyczynowych 317
10. Manipulowanie zmiennymi w eksperymentach a nieeksperymentalne metody ustalania zależności przyczynowych 327
11. Badania porównawcze w indukcji socjologicznej. Kłopoty z weryfikacją hipotez teoretycznych ,_^
o szerokim zasięgu p39 i
12. Wymiar czasu w indukcji socjologicznej. Genetyczna determinacja prawidłowości społecz- v~—S
nych i sposoby jej ujawniania 346
Rozdział szósty. Wyjaśnianie i przewidywanie 351 —-
1. Nomologiczno-dedukcyjne wyjaśnienia przyczynowe na tle ogólnych problemów wyjaśnia¬nia 351
2. Wyjaśnienia wieloczynnikowe. Wyjaśnienia komplementarne a wyjaśnienia konkurencyjne 355
3. Wyjaśnianie zdarzeń i ich zbiorów przez twierdzenia statystyczne 362
4. Wyjaśnienia niekompletne 365
5. Wyjaśnienia hipotetyczne a postdykcje 367 —
6. Wyjaśnienia genetyczne 369
7. Wyjaśnienia teleologiczne a wyjaśnienia przyczynowe 373
8. Wyjaśnianie zachowań ludzkich przez ich motywy 378
9. Prosty i złożony schemat przewidywania nomologiczno-dedukcyjnego 381
10. Przewidywanie probabilistyczne i przewidywanie warunkowe 383
11. Wiedza o strukturze i kulturze zbiorowości w procesie przewidywania zachowań 385
12. Przewidywanie zachowań ludzi na podstawie ich zamiarów, planów i postaw wobec przyszłości 387
13. Ekstrapolacja trendów 389
14. Przewidywania a samorealizujące się prognozy 391
Rozdział siódmy. Budowa teorii 394
1. Różne znaczenia terminu „teoria" 394
2. Rodzaje zasad teoriotwórczych. Założenia merytoryczne i „wizje" zjawisk badanych jako przesłanki budowy teorii 397
3. Założenia formalne teorii i strukturalne koncepcje (wizje) zjawisk objętych teorią 402
4. Poziom odniesienia teorii. Teorie średniego zasięgu 404
5. Systematyzacja przedmiotowa. Systematyzacja typologiczna a inwentarz twierdzeń teoretycz¬nych 406
6. Czynnikowa systematyzacja ogółu przyczyn tego samego skutku. Zmienne strategiczne w schematach czynnikowych 408
7. Podejście funkcjonalne 414
8. Prosta systematyzacja dedukcyjna 425
9. Teorie zaksjomatyzowane 430
10. Redukcja jednej teorii do drugiej .' 433
11. Modele teoretyczne zjawisk i procesów społecznych 443
7
Rozdział ósmy. Praktyczne zastosowania socjologii 448
1. Społeczne konsekwencje i praktyczne zastosowania nauk społecznych 448
2. Rola badań socjologicznych w ujawnianiu i teoretycznej diagnozie problemów społecznych 451
3. Empiryczna ocena skutków działań praktycznych 455
4. Wiedza teoretyczna i wiedza opisowo-diagnostyczna w socjotechnice i polityce społecznej . 456
5. Manipulacja zmiennymi socjologicznymi w inżynierii społecznej 459
6. Prognozy długofalowe a programy działań 462
7. Niektóre problemy związane z praktycznymi zastosowaniami badań socjologicznych. Problem społeczny a problem badawczy X 468
8. Badania stosowane a socjologia poszczególnych dziedzin życia społecznego 471
9. Społeczne funkcje socjologii a zagadnienie odpowiedzialności uczonego 474
Indeks 479
Contents 488
Coflep 492
Rozdział pierwszy. Problematyka i metody badań 19
1. Metody naukowe a metody badawcze. Opisowe i normatywne podejście do metod 19
2. Społeczne i naukowe przesłanki formułowania problemu 26
3. Przedmiot zainteresowań i dotyczące go pytania w problematyce badawczej 30
4. Rodzaje pytań i ich założenia. Pytania a hipotezy 31
5. Pytania rozstrzygalne i nierozstrzygalne 36
6. Poziom socjologicznej analizy w problematyce badań 38
7. Własności przedmiotów w problematyce badań, zdarzenia i procesy, którym one podlegają 40
8. Pytania o zależności między własnościami lub zdarzeniami 41
"9. Zamierzony zakres ogólności wniosków badania 43
1 10. Pytania problematyki i względy praktyczne a dobór metod badawczych 46
11. Założenia metod badawczych 50
12. Metody badawcze a orientacje problemowe i „podejścia teoretyczne" do rzeczywistości społecznej 54
13. Rola zwiadu badawczego w precyzacji problematyki oraz kontroli założeń pytań i metod badawczych 58
Rozdział drugi. Zjawiska społeczne i odpowiadające im pojęcia ... 62
1. Pojęcia i terminy języka nauk społecznych i ich odpowiedniki w rzeczywistości społecznej 62
2. Dwie perspektywy na zjawiska społeczne i ich pojęciowe odpowiedniki 65
3. Podstawowe założenia „rozumiejącego podejścia" do zjawisk społecznych. Rozumienie potencjalne i faktyczne 69
4. Zjawiska i procesy psychiczne jako hipotetyczne „zmienne ukryte" nauk społecznych. Teoretyczne funkcje rozumienia 73
5. Pewne osobliwości języka nauk społecznych -. . 80
JS. Rola języka w rozumieniu i określaniu zjawisk społecznych 84
7. Granice przydatności podejścia ze współczynnikiem humanistycznym i konieczność wprowa¬
dzania nowych pojęć 91
8. Przedmioty świata pozaludzkiego w oczach socjologa 95
{9. Cechy absolutne i relatywne jednostek ludzkich 97
10. Zbiorowości ludzkie i ich własności rozpatrywane z ludzkiej perspektywy badawczej .... 100
11. Cechy zbiorowości a cechy ludzi tworzących te zbiorowości 107
5
12. Definiowanie własności agregatowych i własności strukturalnych zbiorowości ludzkich 109
13. Struktura a kultura zbiorowości ludzkich 113
14. Dwa sposoby patrzenia na zjawiska kultury 119
Rozdział trzeci. Definiowanie pojęć i dobór wskaźników
w badaniach 124
1. Kłopoty z jednoznacznością terminów w naukach społecznych i ich konsekwencje 124
2. Nazwy jednostkowe i ogólne: historyczne i uniwersalne 127
3. Historyczne i teoretyczne aspekty różnej ogólności pojęć. Różnice stopnia elementamości pojęć 129
4. Definiowanie pojęć 132
5. Elementy opisowe i elementy ocenne w treści pojęć socjologicznych. Definicje perswazyjne 138
6. Definicje częściowe 141
7. Definicje probabilistyczne; definiowanie cech dyspozycyjnych 144
8. Pojęcia syndromatyczne i zakładane przez nie zależności 147
(5) Zmienne jakościowe i ilościowe 152
ttO) Klasyfikacje i typologie 158
mł Pojęcia występujące w twierdzeniach a wskaźniki zastosowane w badaniach 165
TO) Rodzaje zjawisk wykorzystywanych jako wskaźniki w badaniach socjologicznych 170
165 Problemy i miary trafności wskaźników 177
y3# Baterie wskaźników, skale pomiarowe-i indeksy zmiennych różnych poziomów analizy . . 182
15. Pozaformalne kryteria przydatności pojęć. Pojęcia z „nadznaczeniem" 190
Rozdział czwarty. Rodzaje twierdzeń 197
1. Zdania jednostkowe i ogólne, zdania szczegółowe. Tezy i opisy statystyczne 197
2. Prawa nauki a generalizacje historyczne 206
3. Historyczne i uniwersalne zdania statystyczne: twierdzenia probabilistyczne a tezy korela¬cyjne 210
4. Zależności bezwarunkowe i zależności warunkowe zmiennych dychotomicznych 215
1 5. Związki funkcyjne zmiennych ilościowych 2)6
f X~6. Typ zmiennej a charakter tezy o zależnościach cech mierzonych 223
f 7. Zależności statystyczne między zmiennymi ilościowymi 225
*■ l8.„Zależności warunkowe zmiennych ilościowych 229
9. Twierdzenia i prawa przyczynowe a twierdzenia strukturalne o współistnieniu lub współ-
zmienności elementów i własności 236
10. Warunkowe zależności przyczynowe zmiennych dychotomicznych 244
11. Historyczne i statystyczne konsekwencje warunkowych zależności przyczynowych 249
12. Matrycowe zależności przyczynowe 255
13. Rodzaje twierdzeń o dynamice procesów społecznych 257
14. Zdania eliptyczne w naukach społecznych 265
15. Twierdzenia tautologkzne 266
16. Tezy wartościujące a twierdzenia empiryczne o rzeczywistości społecznej 269
Rozdział piąty. Uzasadnianie twierdzeń. Empiryczna weryfikacja
hipotez 276
1. Rola sądów spostrzeżeniowych w naukach empirycznych 276
2. „Rozumiejąca obserwacja" zjawisk jako empiryczna podstawa twierdzeń w naukach społecz¬nych 277
6
3. Dane potrzebne do uzasadniania twierdzeń 285
4. Istniejące ustalenia faktyczne i wcześniej uzasadnione uogólnienia w procesie uzasadniania
»^nowych twierdzeń 289
JyUogólnianie obserwacji jednostkowych a problem trafności wskaźników 293
0. Uogólnianie rozkładów i zależności z reprezentatywnej próby na populację. Próby celowe i
,; /^Ł losowe 298
JD Metody wnioskowania statystycznego z próby losowej o populacji 303
(ŚTlndukcjonizm vs dedukcjonizm w sporze o uzasadnialność praw nauki. Dane empiryczne i
j ^-'założenia w indukcyjnym uzasadnianiu praw ogólnych 311
9. Indukcja eliminacyjna w uzasadnianiu praw przyczynowych. Schematy badań eksperymenta-
' lnych dla weryfikacji hipotez przyczynowych 317
10. Manipulowanie zmiennymi w eksperymentach a nieeksperymentalne metody ustalania zależności przyczynowych 327
11. Badania porównawcze w indukcji socjologicznej. Kłopoty z weryfikacją hipotez teoretycznych ,_^
o szerokim zasięgu p39 i
12. Wymiar czasu w indukcji socjologicznej. Genetyczna determinacja prawidłowości społecz- v~—S
nych i sposoby jej ujawniania 346
Rozdział szósty. Wyjaśnianie i przewidywanie 351 —-
1. Nomologiczno-dedukcyjne wyjaśnienia przyczynowe na tle ogólnych problemów wyjaśnia¬nia 351
2. Wyjaśnienia wieloczynnikowe. Wyjaśnienia komplementarne a wyjaśnienia konkurencyjne 355
3. Wyjaśnianie zdarzeń i ich zbiorów przez twierdzenia statystyczne 362
4. Wyjaśnienia niekompletne 365
5. Wyjaśnienia hipotetyczne a postdykcje 367 —
6. Wyjaśnienia genetyczne 369
7. Wyjaśnienia teleologiczne a wyjaśnienia przyczynowe 373
8. Wyjaśnianie zachowań ludzkich przez ich motywy 378
9. Prosty i złożony schemat przewidywania nomologiczno-dedukcyjnego 381
10. Przewidywanie probabilistyczne i przewidywanie warunkowe 383
11. Wiedza o strukturze i kulturze zbiorowości w procesie przewidywania zachowań 385
12. Przewidywanie zachowań ludzi na podstawie ich zamiarów, planów i postaw wobec przyszłości 387
13. Ekstrapolacja trendów 389
14. Przewidywania a samorealizujące się prognozy 391
Rozdział siódmy. Budowa teorii 394
1. Różne znaczenia terminu „teoria" 394
2. Rodzaje zasad teoriotwórczych. Założenia merytoryczne i „wizje" zjawisk badanych jako przesłanki budowy teorii 397
3. Założenia formalne teorii i strukturalne koncepcje (wizje) zjawisk objętych teorią 402
4. Poziom odniesienia teorii. Teorie średniego zasięgu 404
5. Systematyzacja przedmiotowa. Systematyzacja typologiczna a inwentarz twierdzeń teoretycz¬nych 406
6. Czynnikowa systematyzacja ogółu przyczyn tego samego skutku. Zmienne strategiczne w schematach czynnikowych 408
7. Podejście funkcjonalne 414
8. Prosta systematyzacja dedukcyjna 425
9. Teorie zaksjomatyzowane 430
10. Redukcja jednej teorii do drugiej .' 433
11. Modele teoretyczne zjawisk i procesów społecznych 443
7
Rozdział ósmy. Praktyczne zastosowania socjologii 448
1. Społeczne konsekwencje i praktyczne zastosowania nauk społecznych 448
2. Rola badań socjologicznych w ujawnianiu i teoretycznej diagnozie problemów społecznych 451
3. Empiryczna ocena skutków działań praktycznych 455
4. Wiedza teoretyczna i wiedza opisowo-diagnostyczna w socjotechnice i polityce społecznej . 456
5. Manipulacja zmiennymi socjologicznymi w inżynierii społecznej 459
6. Prognozy długofalowe a programy działań 462
7. Niektóre problemy związane z praktycznymi zastosowaniami badań socjologicznych. Problem społeczny a problem badawczy X 468
8. Badania stosowane a socjologia poszczególnych dziedzin życia społecznego 471
9. Społeczne funkcje socjologii a zagadnienie odpowiedzialności uczonego 474
Indeks 479
Contents 488
Coflep 492