Dane szczegółowe książki
Ludzie luźni: studium z historii państwa i prawa polskiego / Grodziski, Stanisław (1929-)
Autorzy
Tytuł
Ludzie luźni: studium z historii państwa i prawa polskiego
Tytuł oryginału
Homines vagi : quaestio ad historiam iuris Polonorum pertinens
Wydawnictwo
Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1961
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
UWAGI WSTĘPNE
1. PROBLEM LUDNOŚCI ŁUŻNEJ W POLSKIEJ LITERATURZE NAUKOWEJ
Hipoteza M. Bobrzyńskiego na tle stanu badań nad dziejami wsi polskiej w XIX w. Ważniejsze spośród innych poglądów (F. Bujak, J. Rafacz, S. Czarnowski). Zasługi J. Rutkowskiego. Literatura problemu po drugiej wojnie światowej: N. Assorodobraj, St. Sreniowski, J. Gierowski, B. Baranowski i in. Niedostatki i błędy. Podsumowanie 5
2. GRANICE PRZEDMIOTU
Ogólne założenia pracy. Zakres chronologiczny, zakres terytorialny, materiał źródłowy 12
3. TERMINOLOGIA ŹRÓDEŁ
Terminologia łacińska, jej kanonistyczna geneza. Terminologia polska; „luźny" jako określenie pochodzenia niemieckiego. Inne określenia i ich rejonizacja. Narastanie elementów pejoratywnych w terminologii źródeł od XVI do XVIII w. 14
CZĘŚĆ PIERWSZA
PROBLEMATYKA SPOŁECZNA
I. GENEZA GRUPY SPOŁECZNEJ LUDZI LUŹNYCH
Związek prawnej problematyki przedmiotu z genezą gospodarki folwarcznej. Rugi jako ewentualne źródło luźności i niedostatki tego poglądu. Geneza luźnych na tle płynności osadniczej i braku stabilizacji ludności w średniowieczu. „Hospites" jako poprzednicy luźnych. Włóczęgostwo elementów zdeklasowanych i biedoty wiejskiej. Rola miast w wewnętrznych migracjach ludności. Problem stabilizacji ludności jako kwestia prawna w dobie genezy folwarku . . . . 21
II. LUŹNI W DOBIE GOSPODARKI FOLWARCZNEJ
Przywiązanie chłopów do ziemi i jego wpływ na różnicowanie się wsi. Praca najemna jako konieczność ekonomiczna dla najuboższych kategorii ludności wiejskiej, jej znaczenie dla zrywania stosunku z wsią rodzinną. Zbiegostwo chłopów, jego kierunki, zbiegowie a luźni. Ucieczki służby. Wyświecenie, ucieczka przed wyrokiem sądowym, dezercja z wojska. Klęski wojenne i elementarne. Inne przyczyny mnożące warstwę ludzi luźnych ...... 29
138
III. ILOŚĆ, SKŁAD SPOŁECZNY I ZAWODOWY LUDNOŚCI LUŹNEJ
Liczebność ludzi luźnych w świetle opracowanych dotychczas źródeł. Rozwój tej grupy społecznej w okresie Oświecenia. Luźni pochodzenia szlacheckiego, mieszczańskiego i chłopskiego. Różne zawody związane z wędrownym trybem życia. Podstawowa masa ludności luźnej: wędrowni najemnicy 41
IV. KIERUNKI I PRZYCZYNY MIGRACJI SEZONOWYCH
Okresy wędrówek sezonowych. Główne kierunki sezonowego wychodźstwa zagranicę: Prusy i Śląsk. Wędrówki lokalne. Amplituda płac jako przyczyna wędrówek. Związek ich z żebractwem stałym i sezonowym oraz z wędrowną prostytucją 52
CZĘSC DRUGA
PROBLEMATYKA PRAWNA
I. USTAWODAWSTWO SEJMOWE I SEJMIKOWE
Uwagi wstępne. Statuty piotrkowskie, ich analiza oraz konstytucje na nich oparte jako pierwszy etap walki szlachty z ludźmi luźnymi od końca XV do końca XVI wieku. Konstytucja z roku 1593, początkowo lokalna, później rozszerzona, jako drugi etap represji. Ustawodawstwo wielkopolskie: laudum z roku 1632 i jego charakter. Główne kierunki represji w dobie rządów sejmikowych; nasilenie ustawodawstwa przeciwko luźnym w poszczególnych ziemiach Rzeczypospolitej 63
II. REPRESJE FISKALNE
Podatki prohibicyjne. Uniwersały poborowe i ich schemat. Wyjątki od schematu na terenach największego nasilenia „luźności". Decentralizacja podatków na luźnych. Różnice w poszczególnych ziemiach. Tabela 75
III. PRAKTYKA DOMINIALNA
Praktyka dominialna a ustawodawstwo sejmowe i sejmikowe. Stosunek do obcych luźnych. Stosunek do własnej biedoty, która poza obrębem swojego latyfundium występuje w charakterze ludzi luźnych. Środki prawne stosowane w celu stabilizacji biedoty wiejskiej; ich bezskuteczność. Atestacje. Stosunek dominiów do zbiegającej służby. Sądownictwo nad luźnymi . . . . . . 83
IV. STANOWISKO PRAWNE LUŹNYCH W MIASTACH
Atrakcyjność miasta dla ludności wiejskiej. Oficjalne przyjmowanie do prawa miejskiego bogatszych chłopów i nieoficjalne wnikanie do miast luźnej biedoty. Sezonowy pobyt luźnych pochodzenia wiejskiego w miastach. Stosunek miast do napływowej biedoty w dobie rozwoju i jego zmiana w okresie regresu miast. Ludność luźna na przedmieściach; partacze i robotnicy najemni. Różnice w stosunku mieszczan i szlachty do ludzi luźnych . ..... .'.',. . 92
V. PROBLEMATYKA LUDNOŚCI ŁUŻNEJ W OKRESIE OŚWIECENIA
Przemiany wewnątrz grupy społecznej ludzi luźnych; rozwój stosunków kontraktowych, stanowisko prawne ludności wolnej kontraktowej. Kontynuacja
139
starych form represji przy zastosowaniu nowej motywacji. Oparcie represji na aparacie policyjno-porządkowym, rekrutacja do wojska. Częściowe wycofywanie się ustawodawcy ze starych form represji, nowe projekty prawne i ich realizacja pod koniec istnienia Rzeczypospolitej 102
ZAKOŃCZENIE
Wnioski ogólne. Paralelizm zróżnicowania społecznego szlachty i chłopów. Luźni a szlachta gołota. Pomiędzy walką z ustrojem a zbrodnią. Ludzie zbędni prawnie, konieczni gospodarczo. Uwagi porównawcze: Francja, Niemcy, Czechy, Rosja. Początek nowego okresu: przeobrażanie się dorywczego najemnika w robotnika typu kapitalistycznego 115
ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH I BIBLIOGRAFIA PRACY 122
WYKAZ SKRÓTÓW 133
STRESZCZENIA 134
1. PROBLEM LUDNOŚCI ŁUŻNEJ W POLSKIEJ LITERATURZE NAUKOWEJ
Hipoteza M. Bobrzyńskiego na tle stanu badań nad dziejami wsi polskiej w XIX w. Ważniejsze spośród innych poglądów (F. Bujak, J. Rafacz, S. Czarnowski). Zasługi J. Rutkowskiego. Literatura problemu po drugiej wojnie światowej: N. Assorodobraj, St. Sreniowski, J. Gierowski, B. Baranowski i in. Niedostatki i błędy. Podsumowanie 5
2. GRANICE PRZEDMIOTU
Ogólne założenia pracy. Zakres chronologiczny, zakres terytorialny, materiał źródłowy 12
3. TERMINOLOGIA ŹRÓDEŁ
Terminologia łacińska, jej kanonistyczna geneza. Terminologia polska; „luźny" jako określenie pochodzenia niemieckiego. Inne określenia i ich rejonizacja. Narastanie elementów pejoratywnych w terminologii źródeł od XVI do XVIII w. 14
CZĘŚĆ PIERWSZA
PROBLEMATYKA SPOŁECZNA
I. GENEZA GRUPY SPOŁECZNEJ LUDZI LUŹNYCH
Związek prawnej problematyki przedmiotu z genezą gospodarki folwarcznej. Rugi jako ewentualne źródło luźności i niedostatki tego poglądu. Geneza luźnych na tle płynności osadniczej i braku stabilizacji ludności w średniowieczu. „Hospites" jako poprzednicy luźnych. Włóczęgostwo elementów zdeklasowanych i biedoty wiejskiej. Rola miast w wewnętrznych migracjach ludności. Problem stabilizacji ludności jako kwestia prawna w dobie genezy folwarku . . . . 21
II. LUŹNI W DOBIE GOSPODARKI FOLWARCZNEJ
Przywiązanie chłopów do ziemi i jego wpływ na różnicowanie się wsi. Praca najemna jako konieczność ekonomiczna dla najuboższych kategorii ludności wiejskiej, jej znaczenie dla zrywania stosunku z wsią rodzinną. Zbiegostwo chłopów, jego kierunki, zbiegowie a luźni. Ucieczki służby. Wyświecenie, ucieczka przed wyrokiem sądowym, dezercja z wojska. Klęski wojenne i elementarne. Inne przyczyny mnożące warstwę ludzi luźnych ...... 29
138
III. ILOŚĆ, SKŁAD SPOŁECZNY I ZAWODOWY LUDNOŚCI LUŹNEJ
Liczebność ludzi luźnych w świetle opracowanych dotychczas źródeł. Rozwój tej grupy społecznej w okresie Oświecenia. Luźni pochodzenia szlacheckiego, mieszczańskiego i chłopskiego. Różne zawody związane z wędrownym trybem życia. Podstawowa masa ludności luźnej: wędrowni najemnicy 41
IV. KIERUNKI I PRZYCZYNY MIGRACJI SEZONOWYCH
Okresy wędrówek sezonowych. Główne kierunki sezonowego wychodźstwa zagranicę: Prusy i Śląsk. Wędrówki lokalne. Amplituda płac jako przyczyna wędrówek. Związek ich z żebractwem stałym i sezonowym oraz z wędrowną prostytucją 52
CZĘSC DRUGA
PROBLEMATYKA PRAWNA
I. USTAWODAWSTWO SEJMOWE I SEJMIKOWE
Uwagi wstępne. Statuty piotrkowskie, ich analiza oraz konstytucje na nich oparte jako pierwszy etap walki szlachty z ludźmi luźnymi od końca XV do końca XVI wieku. Konstytucja z roku 1593, początkowo lokalna, później rozszerzona, jako drugi etap represji. Ustawodawstwo wielkopolskie: laudum z roku 1632 i jego charakter. Główne kierunki represji w dobie rządów sejmikowych; nasilenie ustawodawstwa przeciwko luźnym w poszczególnych ziemiach Rzeczypospolitej 63
II. REPRESJE FISKALNE
Podatki prohibicyjne. Uniwersały poborowe i ich schemat. Wyjątki od schematu na terenach największego nasilenia „luźności". Decentralizacja podatków na luźnych. Różnice w poszczególnych ziemiach. Tabela 75
III. PRAKTYKA DOMINIALNA
Praktyka dominialna a ustawodawstwo sejmowe i sejmikowe. Stosunek do obcych luźnych. Stosunek do własnej biedoty, która poza obrębem swojego latyfundium występuje w charakterze ludzi luźnych. Środki prawne stosowane w celu stabilizacji biedoty wiejskiej; ich bezskuteczność. Atestacje. Stosunek dominiów do zbiegającej służby. Sądownictwo nad luźnymi . . . . . . 83
IV. STANOWISKO PRAWNE LUŹNYCH W MIASTACH
Atrakcyjność miasta dla ludności wiejskiej. Oficjalne przyjmowanie do prawa miejskiego bogatszych chłopów i nieoficjalne wnikanie do miast luźnej biedoty. Sezonowy pobyt luźnych pochodzenia wiejskiego w miastach. Stosunek miast do napływowej biedoty w dobie rozwoju i jego zmiana w okresie regresu miast. Ludność luźna na przedmieściach; partacze i robotnicy najemni. Różnice w stosunku mieszczan i szlachty do ludzi luźnych . ..... .'.',. . 92
V. PROBLEMATYKA LUDNOŚCI ŁUŻNEJ W OKRESIE OŚWIECENIA
Przemiany wewnątrz grupy społecznej ludzi luźnych; rozwój stosunków kontraktowych, stanowisko prawne ludności wolnej kontraktowej. Kontynuacja
139
starych form represji przy zastosowaniu nowej motywacji. Oparcie represji na aparacie policyjno-porządkowym, rekrutacja do wojska. Częściowe wycofywanie się ustawodawcy ze starych form represji, nowe projekty prawne i ich realizacja pod koniec istnienia Rzeczypospolitej 102
ZAKOŃCZENIE
Wnioski ogólne. Paralelizm zróżnicowania społecznego szlachty i chłopów. Luźni a szlachta gołota. Pomiędzy walką z ustrojem a zbrodnią. Ludzie zbędni prawnie, konieczni gospodarczo. Uwagi porównawcze: Francja, Niemcy, Czechy, Rosja. Początek nowego okresu: przeobrażanie się dorywczego najemnika w robotnika typu kapitalistycznego 115
ZESTAWIENIE MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH I BIBLIOGRAFIA PRACY 122
WYKAZ SKRÓTÓW 133
STRESZCZENIA 134