Dane szczegółowe książki
Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku / Hass, Ludwik (1918-2008)
Autorzy
Tytuł
Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku
Wydawnictwo
Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982
ISBN
8304011956
Hasła przedmiotowe
Spis treści
pokaż spis treści
Wykaz skrótów
Wstęp
Wyobrażenia o wolnomularstwie • Wersja diaboliczna i hagiograficz-
na • Organizacje parawolnomularskie • Racje badawcze • Literatura
przedmiotu i źródła • Publikacje o Europie Środkowo-Wschodniej • Li
teratura rosyjska i austro-węgierska • O Polsce i Rumunii. Archiwalia
i druki • Trudności i wątki badawcze • Strona ezoteryczna i egzote-
ryczna • Rzeczywistość i stereotypy • Wnioskowanie pośrednie • Kon
strukcja pracy • Kłopoty z wiarygodnością
Rozdział I. Początki zachodnioeuropejskie. Od średniowiecza do Oświecenia
Bractwa muratorów • Ewolucja organizacji • Ku nowożytnemu wolno
mularstwu • Nowe oblicze lóż • „Operatywni" i „spekulatywni" • Kon
stytucja Andersona • Zasady i życie • Sukcesy Wielkiej Loży • Trium
falny pochód po kontynencie • Ukrajowienie ruchu • Antyfeudalna
rola • Kobiece parawolnomularstwo
Rozdział II. Pierwsze kroki w Europie Środkowo-Wschodniej. Od lat dwudziestych do połowy sześćdziesiątych XVIII w.
Nadwiślańskie pierwociny O W Austrii • Nad Newą i Sekwaną • Bulla
i pruski adept 0 Pierwsze loże wiedeńskie • Czechy • Loża „Trzech
Braci' w Warszawie • Bulla Benedykta XIV; Dukla • Wysoko posta
wieni adepci • Placówki gdańskie • Organizacja rosyjska • Specy
fika regionu
Rozdział III. W dziesięcioleciach Oświecenia. Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte
Przemiany francuskie • Racjonalizm i „nauki tajemne" • Mistyka
i okultyzm • Ścisła Obserwa • Z Berlina na wschód • W Pradze •
Pod berłem Marii Teresy • Perypetie warszawskie • Poza stolicą Rze
czypospolitej • Bar i loża • Mozaika państwa carów • Ludzie i kie
runki • Nowe loże wiedeńskie • Sukcesy • Ożywienie w Pradze •
Młody cesarz • Chorwacja—Węgry—Siedmiogród • Węgierska elita •
Rozwój organizacyjny w Galicji • Zabór pruski i Gdańsk • Scisla
Obserwa w Rzeczypospolitej • Kontrakcja • Krótkotrwały sukces wo-
jewodzica • Kontakty międzynarodowe • Placówki w państwie ca
rów • Mozaiki ciąg dalszy • Obrządek szwedzki w Rosji • Uwstecz-
nienie
Rozdział IV. W zenicie Oświecenia. Dni wielkości i schyłku lóż w latach osiemdziesiątych
Racjonaliści i mistycy • Goście nad Sekwaną O Józefiński Wiedeń • Rola lóż nad modrym Dunajem O Węgry • Obediencja austriacka • Konsekwencje „odręcznego pisma" • Zmierzch „sztuki królewskiej" •
Spis treści
571
Bracia Azjatyccy i illuminaci • W placówkach Lwowa • Na ziemiach
zaboru pruskiego • Sieć lożowa Rzeczypospolitej • Samodzielna obe-
diencja • Geografia lóż • Ludzie i sprawy • Polityka i filantropia •
Walka ideologiczna • Systemy wolnomularskie w Rosji • Losy różo-
krzyżowców • Postawy adeptów • Działalność i kontrakcja carycy •
Heterogeniczne poglądy 145
Rozdział V. Miażdżeni rewolucją
Odstępcy • Reakcja antywolnomularska • Dylematy ruchu • Dogorywanie lóż austriackich • Samorozwiązania • Zakaz Franciszka II • Represje carskie • W atmosferze Sejmu Czteroletniego • Upolitycznienie • Upadek obediencji • Ekspansja wolnomularstwa pruskiego • Pruska loża w Warszawie • „Świątynia Mądrości" pod patronatem Berlina • Na Bałkanach • Pasvanoglu, Rigas, Ipsilantis . . ..... . 191
Rozdział VI. W cieniu orłów I Cesarstwa
Odrodzone wolnomularstwo francuskie • Polacy w lożach Włoch i Fran
cji • W Paryżu • W krajach habsburskich pod opieką I Cesarstwa •
Zmiany w Poznaniu i Warszawie • Wielki Wschód Księstwa Warszaw
skiego • Loże pruskie w Księstwie • Postawy i ludzie • Adepci w ży
ciu publicznym • Ruch odradza się w państwie carów • Rozwój orga
nizacyjny • Atrakcyjność lóż • Skutki wojny 1812 r 222
Rozdział VII. Wielka „ramifikacja" i mettemichowskie „polowania na czarownice" (1814—1848)
Europejski spór: liberalizm—totalizm • Represje antywolnomularskie •
Ewolucja • Loża wobec konspiracji • Antyrestauracyjna opozycja •
Austriackie podziemie lożowe • Czechy i Czesi • Węgry—Galicja •
Zmiany poznańskie • Stosunki polsko-niemieckie • Warszawskie oży
wienie • Rozwój organizacyjny • W Wilnie • Ziemie litewsko-biało-
ruskie i ukraińskie • Motywy i postawy • Synteza dawnej i nowej
ideologii • Umia>kowanie i postępowość • Wolnomularze w życiu kul
turalnym • Ruch studencki • Tendencje organicznikowskie • Konspi
racja patriotyczna • Walka o kierunek • Rozłam • Zakaz wolnomu
larstwa w Królestwie • Obrządek szkocki • Rosjanie na Zachodzie •
„Złoty wiek" rosyjskiego wolnomularstwa • Dwa ośrodki kierownicze •
Krzyżujące się tendencje • Skrajności i przeciętność • Połtawa, Kijów
i Kiszyniów • Podejrzenia władzy; dekabryści • Od przychylności do
zakazu • Loża w Jassach • Podziemny ciąg dalszy • W powstańczej
Warszawie 248
Rozdział VIII. Młotek i kielnia w życiu emigracji. Lata trzydzieste--sześćdziesiąte XIX w.
Loże paryskie i powstanie listopadowe • Emigranci polscy • Loże pol
skie w Besanconie i Avignonie • Polacy w lożach francuskich • Kry
tyka wolnomularstwa • Studenci rumuńscy • Wiosna Ludów w lożach
Paryża • Nowa fala uchodźców • Upolitycznienie „sztuki królew
skiej" • Bonapartyzm i emigranci • Rumuni w Paryżu • Koneksje
niepodległościowców węgierskich • Włosi—Węgrzy—Polacy • Arysto
kraci polscy nad Sekwaną • Wobec powstania styczniowego • Nowi
uchodźcy polscy w Paryżu • Polonia rumuńska • Lewica wolnomu-
larska w Londynie • Para wolnomularstwo 320
572
Spis treści
Rozdział IX. Pierwsze kiełki odrodzenia ruchu na niespokojnych terenach. Od Wiosny Ludów do końca lat sześćdziesiątych
Wiosna Ludów w Wiedniu • Praskie zabiegi • Powrotna fala reakcji •
Kolejne próby odrodzenia ruchu • Rosyjskie zacisze • Zachodnie ini
cjacje • Platoniczne zainteresowanie • Królestwo i zabór pruski • Loża
belgradzka • Bułgarskie zalążki • Bujny rozwój w Rumunii • Adepci
w rumuńskim życiu publicznym 360
Rozdział X. W spokojnej Europie (1870—1904)
Nowa rola lóż • Reakcja na ofensywę klerykalną • Symbioza z partią
radykalną • W mechanizmie III Republiki • Ewolucja: Belgia i Wło
chy • Zróżnicowanie i niezmienność • Cesarstwo Hohenzollernów •
Bulle antywolnomularskie • Taxilowska afera • Nowy przeciwnik: na
cjonalizm • Międzynarodowe kongresy • Organizacyjne równoupraw
nienie kobiet • Spotkanie z teozofami • Różokrzyzowcy, martynisci
i inni • „Dziwni Towarzysze" (IOOF) • Templariusze Dobrzy, Bnei-
-Brith • Rozwój organizacyjny w Zalitawii • Dwie obediencje • Adep
ci • Skład społeczny • Dziedziny działalności • Próby legalizacji w
Przedlitawii • Loża wiedeńska poza Wiedniem • Sukces • Póllegal-
ność i wpływy • Kółka w Czechach, Triest • Czerniowieckie perype
tie • W Zalitawii 1886—1905 • Powiązania polityczne • Wiedeński na
rybek • W świecie dziennikarskim • Życie wolnomularskie w Cze
chach • Loża w Zagrzebiu • Chorwackie komplikacje • Czerniowieckich
trudności ciąg dalszy • Losy warsztatu lwowskiego • Specyfika gali
cyjska • Parawolnomularstwo • Rumuńska wielotorowość # Radyka-
lizacja postaw • Ku niezależności organizacyjnej • Klimat duchowy
warsztatów • Kwestia żydowska • Bułgarskie początki • Placówki •
W Belgradzie • Inicjatywy narodowe i społeczne • Trudności rosyj
skie • Rosjanie w Paryżu • W środowisku liberałów • Martynizm na
dworze i w kraju • Spirytyzm • Warszawa • Spirytyzm na ziemiach
polskich • Loże w zaborze pruskim • IOOF i Bnei-Brith • Polonia
paryska • Polska diaspora wolnomularska 385
Freemasonry in Central-Eastern Europę in the Eighteenth and Ninteenth
Centuries • Summary 506
Indeks nazwisk 522
Indeks nazw geograficznych i etnicznych 550
Indeks obrządków wolnomularskich i organizacji parawolnomularskich . . 566
Spis ilustracji 568
Wstęp
Wyobrażenia o wolnomularstwie • Wersja diaboliczna i hagiograficz-
na • Organizacje parawolnomularskie • Racje badawcze • Literatura
przedmiotu i źródła • Publikacje o Europie Środkowo-Wschodniej • Li
teratura rosyjska i austro-węgierska • O Polsce i Rumunii. Archiwalia
i druki • Trudności i wątki badawcze • Strona ezoteryczna i egzote-
ryczna • Rzeczywistość i stereotypy • Wnioskowanie pośrednie • Kon
strukcja pracy • Kłopoty z wiarygodnością
Rozdział I. Początki zachodnioeuropejskie. Od średniowiecza do Oświecenia
Bractwa muratorów • Ewolucja organizacji • Ku nowożytnemu wolno
mularstwu • Nowe oblicze lóż • „Operatywni" i „spekulatywni" • Kon
stytucja Andersona • Zasady i życie • Sukcesy Wielkiej Loży • Trium
falny pochód po kontynencie • Ukrajowienie ruchu • Antyfeudalna
rola • Kobiece parawolnomularstwo
Rozdział II. Pierwsze kroki w Europie Środkowo-Wschodniej. Od lat dwudziestych do połowy sześćdziesiątych XVIII w.
Nadwiślańskie pierwociny O W Austrii • Nad Newą i Sekwaną • Bulla
i pruski adept 0 Pierwsze loże wiedeńskie • Czechy • Loża „Trzech
Braci' w Warszawie • Bulla Benedykta XIV; Dukla • Wysoko posta
wieni adepci • Placówki gdańskie • Organizacja rosyjska • Specy
fika regionu
Rozdział III. W dziesięcioleciach Oświecenia. Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte
Przemiany francuskie • Racjonalizm i „nauki tajemne" • Mistyka
i okultyzm • Ścisła Obserwa • Z Berlina na wschód • W Pradze •
Pod berłem Marii Teresy • Perypetie warszawskie • Poza stolicą Rze
czypospolitej • Bar i loża • Mozaika państwa carów • Ludzie i kie
runki • Nowe loże wiedeńskie • Sukcesy • Ożywienie w Pradze •
Młody cesarz • Chorwacja—Węgry—Siedmiogród • Węgierska elita •
Rozwój organizacyjny w Galicji • Zabór pruski i Gdańsk • Scisla
Obserwa w Rzeczypospolitej • Kontrakcja • Krótkotrwały sukces wo-
jewodzica • Kontakty międzynarodowe • Placówki w państwie ca
rów • Mozaiki ciąg dalszy • Obrządek szwedzki w Rosji • Uwstecz-
nienie
Rozdział IV. W zenicie Oświecenia. Dni wielkości i schyłku lóż w latach osiemdziesiątych
Racjonaliści i mistycy • Goście nad Sekwaną O Józefiński Wiedeń • Rola lóż nad modrym Dunajem O Węgry • Obediencja austriacka • Konsekwencje „odręcznego pisma" • Zmierzch „sztuki królewskiej" •
Spis treści
571
Bracia Azjatyccy i illuminaci • W placówkach Lwowa • Na ziemiach
zaboru pruskiego • Sieć lożowa Rzeczypospolitej • Samodzielna obe-
diencja • Geografia lóż • Ludzie i sprawy • Polityka i filantropia •
Walka ideologiczna • Systemy wolnomularskie w Rosji • Losy różo-
krzyżowców • Postawy adeptów • Działalność i kontrakcja carycy •
Heterogeniczne poglądy 145
Rozdział V. Miażdżeni rewolucją
Odstępcy • Reakcja antywolnomularska • Dylematy ruchu • Dogorywanie lóż austriackich • Samorozwiązania • Zakaz Franciszka II • Represje carskie • W atmosferze Sejmu Czteroletniego • Upolitycznienie • Upadek obediencji • Ekspansja wolnomularstwa pruskiego • Pruska loża w Warszawie • „Świątynia Mądrości" pod patronatem Berlina • Na Bałkanach • Pasvanoglu, Rigas, Ipsilantis . . ..... . 191
Rozdział VI. W cieniu orłów I Cesarstwa
Odrodzone wolnomularstwo francuskie • Polacy w lożach Włoch i Fran
cji • W Paryżu • W krajach habsburskich pod opieką I Cesarstwa •
Zmiany w Poznaniu i Warszawie • Wielki Wschód Księstwa Warszaw
skiego • Loże pruskie w Księstwie • Postawy i ludzie • Adepci w ży
ciu publicznym • Ruch odradza się w państwie carów • Rozwój orga
nizacyjny • Atrakcyjność lóż • Skutki wojny 1812 r 222
Rozdział VII. Wielka „ramifikacja" i mettemichowskie „polowania na czarownice" (1814—1848)
Europejski spór: liberalizm—totalizm • Represje antywolnomularskie •
Ewolucja • Loża wobec konspiracji • Antyrestauracyjna opozycja •
Austriackie podziemie lożowe • Czechy i Czesi • Węgry—Galicja •
Zmiany poznańskie • Stosunki polsko-niemieckie • Warszawskie oży
wienie • Rozwój organizacyjny • W Wilnie • Ziemie litewsko-biało-
ruskie i ukraińskie • Motywy i postawy • Synteza dawnej i nowej
ideologii • Umia>kowanie i postępowość • Wolnomularze w życiu kul
turalnym • Ruch studencki • Tendencje organicznikowskie • Konspi
racja patriotyczna • Walka o kierunek • Rozłam • Zakaz wolnomu
larstwa w Królestwie • Obrządek szkocki • Rosjanie na Zachodzie •
„Złoty wiek" rosyjskiego wolnomularstwa • Dwa ośrodki kierownicze •
Krzyżujące się tendencje • Skrajności i przeciętność • Połtawa, Kijów
i Kiszyniów • Podejrzenia władzy; dekabryści • Od przychylności do
zakazu • Loża w Jassach • Podziemny ciąg dalszy • W powstańczej
Warszawie 248
Rozdział VIII. Młotek i kielnia w życiu emigracji. Lata trzydzieste--sześćdziesiąte XIX w.
Loże paryskie i powstanie listopadowe • Emigranci polscy • Loże pol
skie w Besanconie i Avignonie • Polacy w lożach francuskich • Kry
tyka wolnomularstwa • Studenci rumuńscy • Wiosna Ludów w lożach
Paryża • Nowa fala uchodźców • Upolitycznienie „sztuki królew
skiej" • Bonapartyzm i emigranci • Rumuni w Paryżu • Koneksje
niepodległościowców węgierskich • Włosi—Węgrzy—Polacy • Arysto
kraci polscy nad Sekwaną • Wobec powstania styczniowego • Nowi
uchodźcy polscy w Paryżu • Polonia rumuńska • Lewica wolnomu-
larska w Londynie • Para wolnomularstwo 320
572
Spis treści
Rozdział IX. Pierwsze kiełki odrodzenia ruchu na niespokojnych terenach. Od Wiosny Ludów do końca lat sześćdziesiątych
Wiosna Ludów w Wiedniu • Praskie zabiegi • Powrotna fala reakcji •
Kolejne próby odrodzenia ruchu • Rosyjskie zacisze • Zachodnie ini
cjacje • Platoniczne zainteresowanie • Królestwo i zabór pruski • Loża
belgradzka • Bułgarskie zalążki • Bujny rozwój w Rumunii • Adepci
w rumuńskim życiu publicznym 360
Rozdział X. W spokojnej Europie (1870—1904)
Nowa rola lóż • Reakcja na ofensywę klerykalną • Symbioza z partią
radykalną • W mechanizmie III Republiki • Ewolucja: Belgia i Wło
chy • Zróżnicowanie i niezmienność • Cesarstwo Hohenzollernów •
Bulle antywolnomularskie • Taxilowska afera • Nowy przeciwnik: na
cjonalizm • Międzynarodowe kongresy • Organizacyjne równoupraw
nienie kobiet • Spotkanie z teozofami • Różokrzyzowcy, martynisci
i inni • „Dziwni Towarzysze" (IOOF) • Templariusze Dobrzy, Bnei-
-Brith • Rozwój organizacyjny w Zalitawii • Dwie obediencje • Adep
ci • Skład społeczny • Dziedziny działalności • Próby legalizacji w
Przedlitawii • Loża wiedeńska poza Wiedniem • Sukces • Póllegal-
ność i wpływy • Kółka w Czechach, Triest • Czerniowieckie perype
tie • W Zalitawii 1886—1905 • Powiązania polityczne • Wiedeński na
rybek • W świecie dziennikarskim • Życie wolnomularskie w Cze
chach • Loża w Zagrzebiu • Chorwackie komplikacje • Czerniowieckich
trudności ciąg dalszy • Losy warsztatu lwowskiego • Specyfika gali
cyjska • Parawolnomularstwo • Rumuńska wielotorowość # Radyka-
lizacja postaw • Ku niezależności organizacyjnej • Klimat duchowy
warsztatów • Kwestia żydowska • Bułgarskie początki • Placówki •
W Belgradzie • Inicjatywy narodowe i społeczne • Trudności rosyj
skie • Rosjanie w Paryżu • W środowisku liberałów • Martynizm na
dworze i w kraju • Spirytyzm • Warszawa • Spirytyzm na ziemiach
polskich • Loże w zaborze pruskim • IOOF i Bnei-Brith • Polonia
paryska • Polska diaspora wolnomularska 385
Freemasonry in Central-Eastern Europę in the Eighteenth and Ninteenth
Centuries • Summary 506
Indeks nazwisk 522
Indeks nazw geograficznych i etnicznych 550
Indeks obrządków wolnomularskich i organizacji parawolnomularskich . . 566
Spis ilustracji 568